Алқабилер деген кімдер?
Конституцияны қабылдаумен Қазақстан Республикасы өзін демократиялық құқықтық мемлекет деп жариялады, бұл негізде сот істеу жүйесін реформалауға әкеледі. Жаңартылған сот жүйесінің бірі – елдегі азаматтарды сот төрелігін қамтамасыз ететін бірден-бір әлеуметтік институт – алқабилердің қатысуымен сот болды. 2007 жылдан бастап «Алқабилер туралы» тиісті заң қабылданды. Ол заң күшіне енгеннен кейін алқабилердің қатысуымен қылмыстық істер облыстық және оған теңестірілген соттарда қаралады. 2009 жылдан бастап Президент жарлығымен қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар құрылды. Бұл соттар аса ауыр қылмыстар бойынша қылмыстық істерді қарайды. Бұл институттың құрылғанына алты жылға жуықтағанына қарамастан, азаматтар онымен таныс емес, кей жағдайда мүлдем таныс емес деп те айтуы мүмкін. Осы мақала арқылы мен қарапайым азаматтарға жоғарыда аталған заң туралы, оның өмірінде қандай рөл атқарғаны туралы аз да болса ақпарат жеткізгім келеді. Алқабиге кандидаттардың алдын ала қосалқы тiзiмiн жасау аяқталған кезден бастап жетi күн мерзiм iшiнде азаматтардың жергiлiкті атқарушы органының үй-жайында алқабиге кандидаттардың алдын ала қосалқы тізiмiмен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етедi, тiзiмдегi қателер мен дәлсіздіктер туралы өтініштерді қарайды және оған тиісті өзгерiстер енгiзу туралы мәселелердi шешедi.
Алқабилерге үміткерлер тізімін облыстағы сайлаушылар тізімі негізінде облыс әкімдігі қалыптастырады. Облыстық сотқа ағымдағы жылдың қыркүйек айынан кешіктірмей облыс әкімдігіне келесі жылға үміткерлер санын көрсете отырып, ұсыныс жібереді. Бұл тізімдер 3000-ға дейін болуы мүмкін. Ал олардың барлығы облыс аумағында тұратын азаматтар. Тізімдер үміткердің тегі, аты, әкесінің аты, күні, айы, туған жылы, тұрғылықты мекен жайы, телефон нөмері сияқты мәліметтерден тұрады. Қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сот алқабиге үміткердің аталған тізімін ағымдағы жылдың соңына дейін өңдейді, атап айтқанда сот мамандары үміткерлердің көрсетілген мекен-жайлар бойынша тұратының немесе тұрмайтының, мемлекеттік қызметші немесе мүгедек екенің анықтайды. Алқабиге кандидаттардың тiзiмдерiне: алқабилердiң тiзiмдерiн жасау кезiнде жиырма бес жасқа толмаған; өтелмеген не алынбаған сотталғандығы бар; сот әрекетке қабiлетсiз немесе әрекет қабiлетi шектеулi деп таныған адамдар; судьялар, прокурорлар, тергеушiлер, адвокаттар, мемлекеттiк қызметшiлер мен әскери қызметшiлер, сондай-ақ құқық қорғау органдарының қызметкерлерi; психикалық, мінез-құлықтық, оның ішінде психикаға белсенді әсер ететін заттарды тұтынуға байланысты бұзылушылықтарының (ауруларының) себебі бойынша денсаулық сақтау ұйымдарында есепте тұрған адамдар енгізілмейді. Алқабиге кандидаттардың тізімдеріне азаматтарды енгiзуге шығу тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, нанымына тұрғылықты жерiне байланысты немесе кез келген өзге мән-жайлар бойынша қандай да бiр шек қоюға жол берiлмейдi. Алқабиге кандидаттардың тiзiмдерiнен: қылмыстық iс бойынша сот iсi жүргізілетін тiлдi бiлмейтiн адамдар; өздерінің дене кемiстігі немесе психикалық кемiстiгi салдарынан алқабидiң мiндеттерiн атқаруға қабiлетсiз адамдар; алпыс бес жастан асқан адамдар; дiни қызметшiлер өздерiнiң жазбаша өтiніші бойынша алып тасталады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық iс жүргiзу кодексi мен осы Заңда белгiленген тәртiппен алқабиге кандидаттарға қойылатын талаптарға сай келетiн Қазақстан Республикасы азаматтарының қылмыстық сот iсiн жүргiзуге қатысуы қамтамасыз етiлуге тиiс. Алқабиге облыстық және оған теңестiрілген соттың қызметiн материалдық-техникалық және өзге де қамтамасыз етудi жүзеге асыратын уәкiлеттi мемлекеттiк орган нақты iс қаралып болғаннан кейiн, ал егер iстi қарау созылатын болса, ай сайын бюджет қаражаты есебiнен аудандық сот және оған теңестiрілген сот судьясының (1 жылға дейін өтілі бар) лауазымдық жалақысының жартысы мөлшерiнде, бiрақ алқабидiң сотқа қатысу уақытына (жұмыс күнiнiң санына) барабар, оның негiзгі жұмыс орны бойынша орташа жалақысынан кем емес мөлшерде сыйақы төлейдi. Алқабиге кандидатқа (алқабиге) iссапар шығыстары республикалық бюджет қаражаты есебiнен ұсталатын мемлекеттiк мекемелердiң қызметкерлерi үшiн Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен және мөлшерде өтеледi. Алқабидiң сотта мiндеттерiн атқару уақыты еңбек стажын есептеген кезде есепке алынады. Алқабидің мiндеттерiн атқару кезiнде оның негiзгi жұмыс орны салады.
Осындай жағдай кезінде, сотқа қандай да бір себесіз келмейтін жағдайда ӘҚБтК 655 (Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық кодекс) бабына сейкес он айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде (АЕК 2269 теңгені құрайды) әкімшілік айыппұл салынуы мүмкін.
Алқаби болу ол Қазақстан Республикасының азаматына үлкен абырой. Сотталғандар үшін алқабилер әділетті үкім үшін ең соңғы үміт. «Әр адам кінәсіз деп кінәсі дәлелдегенге дейін танылады».
Жарқайың аудандық соты төрағасының м.а. Н.В.Костырев.
